کتاب عنصر روانی جرم (جلد دوم) اثر دکتر عباس محمدخانی انتشارات میزان

جرم به عنوان پدیده‌ای مخالف نظم اجتماعی دارای دو جنبۀ بیرونی و درونی است. جنبۀ بیرونی که عنصر مادی نامیده می‌شود، قسمت محسوس و عینی جرم است که مخالفت با نظم عمومی در آن متبلور می‌شود. اما قسمت درونی پدیدۀ مجرمانه که عنصر روانی نام گرفته است، ماهیتی ذهنی و غیرعینی دارد و قابل حس و ادراک با حواس ظاهری نیست. جرم در تلاقی و ملازمت این دو جنبه که یکی محسوس و دیگری نامرئی است شکل می‌گیرد و می‌توان آن را برآیند ذهنیت مجرم و رفتار او دانست. به بیان دقیق­تر، عنصر مادی انعکاس ذهنیت مجرم است و زمانی که ذهنیت سوء یک فرد در رفتار و احیاناً نتیجه‌ای مشخص متجلی شود، پدیدۀ مجرمانه محقق شده است. چنین تحلیلی اهمیت عنصر روانی را آشکار می‌کند. زیرا این ذهنیت و فعل و انفعالات درونی مرتکب است که موجب تحقق عنصر مادی می‌شود و لذا اگر بین عنصر روانی و مادی قائل به رابطۀ علیت باشیم، به خطا نرفته­ایم. در هرحال، ذهنیت مورد نظر همیشه و در همۀ جرائم یکسان نیست. گاه ذهنیت مرتکب و رابطۀ درونی او با جنبۀ مادی جرم، رابطه‌ای محکم و منسجم است؛ بطوری که عنصر مادی، پیرو تجزیه و تحلیل مرتکب و در نتیجۀ خواست یا آگاهی او محقق می‌شود که این حالت، عنصر روانی جرائم عمدی یا همان سوءنیت و عمد را شکل می‌دهد. اما در حالت بعدی که موضوع کتاب حاضر است، وقوع عنصر مادی هرچند از ذهنیت فرد نشأت گرفته است، اما نه نتیجۀ خواست و تصمیم مرتکب و بلکه پیامد خطا و سهل انگاری اوست. بدیهی است که رابطۀ عنصر روانی و مادی در این حالت، ضعیف­تر و کم رنگ­تر از جرائم عمدی است. زیرا بین حالتی که وقوع یک امر ناشی از تصمیم انسان و تلاش او در آن راستا باشد و حالتی که عدم توجه و تقصیر او موجب تحقق نتیجۀ مجرمانه شود، تفاوت بسیار است. حالت اخیر، عنصر روانی جرائم غیرعمدی است.